უფლებები და თავისუფლებები, რომლებიც ინდუსტრიული საზოგადოების განვითარების საწყისი ეტაპისათვის სასიცოცხლო მნიშვნელობას ატარებდნენ, დღეს, განვითარების ამჟამინდელ ეტაპზე, ნელ-ნელა უჩინარდება: ისინი კარგავენ ტრადიციულ რაციონალეს, შინაარსს. აზრის, სიტყვისა და სინდისის თავისუფლებები წარმოადგენდნენ – ისევე, როგორც თავისუფალი ინიციატივები, რომლებსაც ისინი მხარს უჭერდნენ და იცავდნენ – არსებითად კრიტიკულ იდეებს, განკუთვნილს იმისათვის, რომ ჩაენაცვლებინათ მოძველებული მატერიალური და ინტელექტუალური კულტურა უფრო მეტად პროდუქტიულითა და რაციონალურით. ინსტიტუციონალიზებისთანავე, ამ უფლებებმა და თავისუფლებებმა გაიზიარეს იმავე საზოგადოების ბედი, რომლის შინაგან ნაწილადაც იქცნენ. როგორც ჩანს, მიღწევა აუქმებს წინაპირობებს.

მაშინ, როცა ნების თავისუფლება – ყველა სხვა თავისუფლების სუბსტანცია – ხდება რეალური შესაძლებლობა, უფლებები, რომლებიც ეკუთვნის ნაკლებად პროდუქტიულ სახელმწიფოს, კარგავს ძველ მნიშვნელობას. აზროვნების დამოუკიდებლობა, ავტონომია, პოლიტიკური წინააღმდეგობის უფლება, გამოფიტულია საზოგადოებრივი ფუნქციისაგან, რომელიც, მათგან განსხვავებით, აკმაყოფილებს ინდივიდის საჭიროებებს (იმ მეთოდებით, რომლითაც თავადაა ორგანიზებული).

ასეთმა საზოგადოებამ შესაძლოა სამართლიანადაც მოითხოვოს საერთო პრინციპებსა და ინსტიტუციურ წესრიგზე საყოველთაო თანხმობა და ოპოზიცია, ალტერნატივების საჯარო განხილვა და პროპაგანდა შეიყვანოს არსებული სტატუს-კვოს, წესრიგის მიერ დაწესებულ ჩარჩოებს შიგნით. ამ პირობებში არცთუ ნათლად წარმოჩინდება განსხვავება ავტორიტარულ და არაავტორიტარულ რეჟიმებს შორის, რამდენადაც მათი შეფასების კრიტერიუმი პროდუქტიულობაა – ორივე აკმაყოფილებს საზოგადოების მოთხოვნილებებს. ცხოვრების სტანდარტის აწევასთან ერთად ნონ-კონფორმულობა სოციალურად უსარგებლოა. მეტიც, იგი საფრთხეს უქმნის სისტემის გამართულ მუშაობასა და წარმოშობს არახელსაყრელ პოლიტიკურ და ეკონომიკურ პირობებს. მართლაც, რამდენადაც სიცოცხლისათვის აუცილებელი საჭიროებები დაკმაყოფილებულია, რა გადამწყვეტი მნიშვნვნელობა აქვს, პროდუქტების წარმოება და დისტრიბუცია ინდივივიდთა შორის კონკურენციულ რეჟიმში წარიმართება თუ – არა.
წარმოების თავისუფლება არც საწყის ეტაპზე ყოფილა სრულად წახალისებული. როგორც შრომის, ან შიმშილის თავისუფლება, მან წარმოშვა მძიმე სამუშაო, დაუცველობა და შიში მოსახლეობის უმრავლესობაში. თუკი წარსულში ინდივიდი ვერ ამტკიცებდა მისი საქონლის კონკურენტუნარიანობას ბაზარზე, როგორც თავისუფალი ეკონომიკური სუბიექტი, ასეთი თავისუფლების გაქრობა მისთვის ცივილიზაციის უმაღლეს მიღწევად ჩაითვლებოდა.
მექანიზაციისა და სტანდარტიზაციის პროცესებს შეეეძლო გამოეთავისუფლებინა ადამიანის ენერგია და მიემართა ჯერ აღმოუჩენელი თავისუფლებებისაკენ -თავისუფლებებისა, ვალდებულებების გარეშე. შეიცვლებოდა თავად ადამიანის არსებობის სტრუქტურა; ინდივიდი გათავისუფლდებოდა შრომისაგან, რომელსაც სამყარო თავს ახვევდა – მისთვის უცხო საჭიროებებითა შესაძლებლობებით. ინდივიდს გაუჩნდებოდა ძალისხმევა, ჰქონოდა პირადი ავტონომია, მაშასადამე გავლენა საკუთარ გადაწყვეტილებებსა და ქცევებზე. თუკი მაწარმოებელი აპარატი მიმართული იქნებოდა ადამიანის ვიტალური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისაკენ, მაშინაც კი, თუკი მისი კონტროლი ცენტრალიზებულად განხორციელდებოდა, ინდივიდის ავტონომია არ შეილახებოდა – პირიქით!
ეს არის განვითარებული ინდუსტრიული ცივილიზაციის მიზანი, ტექნოლოგიური რაციონალობის „დასასრული“. თუმცა, ფაქტობრივად, აბსოლუტურად განსხვავებული ტრენდი მუშაობს: აპარატი მის პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მოთხოვნილებებს აფართოებს, რათა დაიპყროს სამუშაო და თავისუფალი დრო, მატერიალური და ინტელექტუალური კულტურა. შემდეგ კი დაიცვას ეს სტატუს-კვო. იმ ძალების გათვალიწინებით რომლითაც ის ორგანიზებას უწევს საკუთარ ტექნოლოგიურ ბაზას, თანამედროვე ინდუსტრიული საზოგადოება არსით ტოტალიტარულია. ტოტალიტარულობა არ აიხსნება მხოლოდ საზოგადოების პოლიტიკური კოორდინაციის ტერორისტული ხასიათით. იმავე წარმატებით იგი შეიძლება აიხსნას მშვიდობიანი ეკონომიკურ-ტექნოლოგიური კოორდინაციით, რომელიც ოპერირებს მანიპულაციებითა და ელიტური, კანონით ზურგგამაგრებული ინტერესებით. ამგვარად, იგი აფერხებს ეფექტური ოპოზიციის წარმოქმნის პროცესს. შედეგად არა მხოლოდ სპეციფიკურ მთავრობათა და პარტიათა მმართველობააა ტოტალიტარული, არამედ წარმოებისა და დისტრიბუციის სპეციფიკური სისტემა, რომელიც, შესაძლოა, მშვენივრად მოერგოს პარტიათა „პლურალიზმს“, “ძალთა ბალანსს“, ოპოზიციურ გაზეთებსა და ჟურნალებს და ა.შ.

დღეს პოლიტიკური ძალაუფლება აცხადებს მონოპოლიას ტექნოლოგიურ პროცესებსა და ორგანიზაციული აპარატის მუშაობაზე. განვითარებად და განვითარებულ ინდუსტრიულ საზოგადოებებში მთავრობებს ესმით, რომ მათი ეფექტური მუშაობა მხოლოდ მაშინ იქნება უზრუნველყოფილი, როცა წარმატებით დაიძლევა ტექნიკური, სამეცნიერო და მექანიკური პროდუქციის მობილიზების, ორგანიზებისა და ექპლოატირების საკითხები. ეს ეფექტურობა საზოგადოების, როგორც მთლიანი სხეულის მობილიზებასაც ახდენს, ინდივიდებთან და კერძო ჯგუფებთან ერთად.

შიშველი ფაქტი, რომ მანქანის ფიზიკური ძალა აღემატება ადამიანისას, წარმოშობს ალბათობას, ეს მანქანა თავად იქცეს ეფექტურ პოლიტიკურ ინსტრუმენტად ნებისმიერ საზოგადოებაში, რომლის საბაზისო ორგანიზაციული მოწყობა მექანიზირებული პროცესებითაა განპირობებული. მაგრამ პოლიტიკური ტრენდი შესაძლოა შემობრუნდეს: არსებითად მაქნანის ძალა ადამიანის მიერ დაგეგმილი და განსაზღვრული ძალაა. სანამ შრომა გაიგივებულია მანქანასთან, იგი ხდება ადამიანის ახალი თავისუფლების პოტენციური საფუძველი.

თანამედროვე ინდუსტრიულმა ცივილიზაციამ მიაღწია იმ ეტაპამდე, როცა „თავისუფალი საზოგადოება“ ადეკვატურად ვეღარ განისაზღვრება ტრადიციულ – ეკონომიკურ პოლიტიკურ და ინტელექტუალურ – განზომილებებში. არა იმიტომ, რომ ეს თავისუფლებები უმნიშვნელო ხდება, არამედ იმიტომ, რომ ისინი იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ ვეღარ ეტევა ტრადიციულ დისკურსებში. მათი რეალიზების ახალი მეთოდებია საჭირო, რომლებიც არსებითად საზოგადოების შესაძლებლობებს ეხმიანება.

ასეთი ახალი მეთოდების ინდიკატორი შესაძლოა მხოლოდ ნეგატიური ტერმინოლოგია გახდეს, რადგან ეს ტერმინოლოგია ფუნდამენტურად უარყოფს გაბატონებულ წესრიგის ლექსიკას. ამგვარად, ეკონომიკური თავისუფლება განისაზღვრებოდა, როგორც თავისუფლება ეკონომიკისაგან – თავისუფლება ეკონომიკურ ძალებსა და ურთიერთობებზე კონტროლისაგან; თავისუფლება გადარჩენისათვის ყოველდღიური ბრძოლისაგან, ცხოვრების „გამომუშავებისაგან“ – მათი ნეგაცია.
პოლიტიკური თავისუფლება განისაზღვრებოდა, როგორც ინდივიდის გათავისუფლება ისეთი პოლიტიკისაგან, რომლის კონტროლზეც აქამდე თავად არ მიუწვდებოდა ხელი. მსგავსად, ინტლექტუალური თავისუფლება განისაზღვრებოდა, როგორც ინდივიდუალური აზროვნების აღდგენა, რომელიც აქამდე დახშული იყო მასკომუნიკაციისა და ინდოქტრინაციის, “უმრავლესობის აზრისა“ და მათი შემქმნელების მიერ.
ამ პერსპექტივათა არარეალისტური ჟღერადობა განპირობებულია, არა მათი უტოპიური ბუნების, არამედ მათი რეალიზების ხელშემშლელი ძალების სიძლიერის გამო. ემანსიპაციის წინააღმდეგ ბრძოლის ყველაზე ეფექტური და ხანგრძლივი ფორმა ისეთი ინტელექტუალური და მატერიალური საჭიროებების გამოგონება და დანერგვაა, რომლებიც უსასრულოდ აჭიანურებენ არსებობისათვის ბრძოლას.